Среда, 15 октомври 2014 – Имајќи ги предвид домашната позитивна легислатива и предложените уставни измени, Институтот за човекови права смета дека нацрт-амандманите не се јасни и концизни, а се предлагаат со многу кусо, несоодветно и неиздржано образложение и презентираат една состојба на одредена конфузност, алудирајќи на воспоставување на систем на паралелизам и на потребата од ефективни и ефикасни правни лекови.

„Дополнително, ваквите измени се прават во услови кога работата на Собранието ја бојкотираат сите опозициски партии во забрзана собраниска постапка. Институтот за човекови права препорачува да не се брза со донесување на овие измени, за нив да има повеќе стручни дискусии и аргументирано образложение како и да се сочекаат одлуките на Европскиот суд за човекови права во однос на предметите поврзани со независноста и непристрасноста на Судскиот совет на РМ (ССРМ) со цел да се утврди елементот дали тој има карактер на трибунал“, велат од Институтот.

Нацрт-амандман XXXIII

Институтот за човекови права смета дека ваквата материја која што е регулирана во Амандманот XXXIII (дефинирањето на бракот и вонбрачната заедница) е законска материја која што не треба да биде регулирана со највисокиот правен акт-Уставот. Од текстот во предложениот Амандман XXXIII, јасно може да се заклучи дека дефиницијата на бракот се коси со сите оние одредби од Уставот со кои е предвидена еднаквост на граѓаните и забрана за нивна дискриминација. Така, текстот на овој Амандман е во спротивност со член 9а став 1 и во спротивност со член 54 став 3 од Уставот затоа што од една страна Уставот ја забранува дискриминацијата, а од друга страна со предложениот амандман истата се стеснува. Во дефиницијата на бракот („Бракот е животна заедница исклучиво меѓу само една жена и само еден маж“) не е јасно зошто е потребно постоењето на три негации, бидејќи ваквата формулација во одредени екстензивни толкувања може да се смета дека ја доведува во прашање и можноста за развод. Дополнително на ова праксата во многу други држави укажува на поинаква дефиниција на брак. Што се однесува пак до вонбрачната заедница, онака како што е регулирана во овој нацрт-амандман го доведува во прашање остварувањето на со Устав загарантираното право на здружување и е спротивна на тенденциите и стандардите прифатени во праксата на ЕКЧП и другите држави.

Нацрт-амандман XXXIV 1. Со Нацрт-анамдманот XXXIV се предлага на територијата на Република Македонија да се формира меѓународна финансиска зона, чие основање и организација, како и правата и обврските на органите на управување и посебните судски и регулаторни органи, како и решавањето на споровите во рамките на зоната ќе бидат уредени со посебен акт на зоната. • Со ваквото решение се овозможува да функционира посебна екстериторија во рамките на Република Македонија во која судските и државните органи немат никаква јурисдикција, односно се суспендира домашното законодавство кое ги регулира правата и обврските од областа на даноците, деловното работење и граѓанското право, со што државата самоволно се откажува од суверинитетот на дел од својата територија. • Со предлогот зоната да има своја посебна регулатива, (освен прописите од областа на кривичното законодавство) и Народната банка на РМ и другите финансиски институции нема да имаат никаков увид ниту контрола врз финансиските трансакции кои би се извршувале во зоната, со што се креират широки можности за незаконски финасиски активности и перење на валканите пари кои потекнуват од криминал преку нивно уфрлување во легалниот финансиски систем. • Со оглед дека согласно Нацрт-амандманот судската власт нема да има јурисдикција врз зоната, во која единствено би се применувале прописите на РМ од областа на кривичното право, се поставува прашањето кои органи ќе ја спроведуват оваа легислатива? Дали на ваков начин се допушта формирање на посебни судски органи и покрај тоа што согласно член 98 од Уставот е предвидена единствена судска организација која што во делот на видовите на надлежност, основањето, укинувањето, организацијата и составот на судовите, како и постапката пред нив уставотворецот предвидел да се решава со закон. Во исто време укажано е дека со Устав се забранети вонредни судови. Ова упатува на констатација дека предложените решенија се нејасни, недоречени и неосмислени, се косат со другите одредби од Уставот, па според тоа и неприменливи во практиката. • Со никаков посебен акт на Зоната не би можело да се имплементира погоренаведениот член на Уставот. Ова од причини што било кој посебен акт на Зоната би претпоставувал акт кој што е спротивен на Уставот, од причини што Зоната не може да ја претставува улогата на законодавниот дом па дури и да се работи за други акти поинакви од закон. 2.Со Нацрт-амандманот се предвидува зоната да донесе акти со кои би се спречило перењето на пари и финансирање на тероризам и супервизија според важечките стандарди на ООН. • И по однос на ваквото предложено решение не е јасно со каков акт на зоната би се регулирало оваа исклучително осетлива материја, ако се земе во предвид дека согласно меѓународните документи усвоени од ООН, од земјите потписнички се бара да ги преточат одредбите од овие документи во домашното законодавство преку измена или донесување на посебни закони со што стануват дел од него.Оттука, оваа материја не може да биде регулирана со акт кој би го донела зоната-упатство, кодекс на однесување и сл. • Покрај ООН и други релевантни меѓународни организации имаат усвоено бројни документи за спречувањe на перење на пари, финансиски измами и финансирање на тероризам, како што е Советот на Европа кој покрај другите документи ја донесе и Конвенцијата за спречување перење на пари, истражување, заплена и конфискација на средствата кои потекнуват од криминал и финансирање на тероризам и основа посебно тело за спроведување на оваа Конвенција-Комитет на експерти за евалуација на мерките за спречување на перење на пари (МОNEYVAL) и Европската Унија која, исто така, има усвоено неколку Директиви за спречување на перење на пари, финансиски измами и финансирање на тероризам.Оттука, основано се поставува прашањето дали со предлогот актот кој би го донела зоната би бил во согласност со стандардите на ООН, упатува на тоа дека потенцијалните инвеститори би биле од земји кои не се членки на Советот на Европа или земји кои не се под јурисдикција на телото за евалуација на мерките за спречување на перење на пари и од земји кои не се членки на ЕУ?

2. Покрај погоренаведените штетни последици кои би ги имала земјата доколку би се формирала ваква финансиска зона, нејасно е кој би бил бенефитот за граѓаните? • Од штурото образложение од една реченица не може да се констатира кои се ефектите за државата и граѓаните од една ваква зона, ниту е направена споредбена анализа за функционирањето на вакви финансиски зони во други земји, во Европа и надвор од неа, и која регулатива се применува врз активностите и финансиските трансакции во неа и дали надлежните државни и судски органи имаат целосна јурисдикција во таквите финансиски зони во тие земји.

Нацрт-амандман XXXV Промената на името на Народна банка на Република Македонија во Банка на Република Македонија нема никако да влијае врз квалитетот на животот на граѓаните или работата на институциите, а ќе предизвика само дополнителни трошоци за промена на сите соодветни документи.

Нацрт-амандман XXXVI Оваа материја е веќе регулирана со други акти. Дали Државниот завод за ревизија ќе биде вистинки независен или не многу повеќе зависи од политичката волја за имплементација на законското решение отколку од уставната (не)поставеност.

Нацрт – амандман XXXVII

Освен фактот дека вакви фискални правила се воведени во неколку земји, не постои ниту еден друг аргумент за воведување на фискални правила во Уставот на РМ. Прво, не постои единствен и јасен одговор за тоа колку може да изнесува јавниот долг на една држава. Второ, капацитетот за задолжување е различен на секоја земја. Трето, направените емпириски анализи говорат дека се случиле бројни банкротства на држави на ниво на јавен долг значително далеку под 60%. Четврто, беспредметно е да се говори за ниво на јавен долг, доколку нема одговори на некои други претходни важни прашања како на пример со колкаво јавно богатство располага една држава, колкав е износот на приватното богатство во однос на националниот доход, каква е меѓународната инвестициона позиција која покажува колкава е активата на една земја во странство (во вид на хартии од вредност, депозит, директни инвестиции и сл…) и колкава е активата на другите држави во Македонија. Петто, фиксирањето на јавниот долг го оневозможува водењето на антициклични економски политики. За време на поповолни економски услови треба да се штеди, а при неповолни економски услови потребно е од акумулираното да се интервенира. Доколку земјата има 60% долг и треба повторно да интервенира, што ке се случи потоа? Што ако нам ни се потребни поекспазивни фискални политики? И зошто е потребно со Уставот да се поставуваат вакви формални граници, кога веќе постојат според договорот од Мастрихт? Македонскиот јавен долг се ближи на кај 60%, доколку се откријат сите скриени задолжувања. Не постои законска и уставна норма која може да ја заштити земјата од прекумерно задолжување кога земјата е управувана од неодговорна власт и кога нема здрави демократски институции. Она што исто така треба да се напомене кај овој нацрт-амандман е дека неупатно и непримерно и со Устав да се одложува примената на новопредложениот Устсвен амандман особено што примената се одложува за две години. Се поставува прашањето што се сака да се постигне со ваквиот предложен текст на анамдманот, кога евентуалната потреба од вакво решение може да се предложи кога ке се јави таква потреба за тоа и дали ваквото одлагање значи дека до 2017 година ваквите правила не важат.

Нацрт – амандман XXXVIII

Според предлагачот овој амандрман се предлага поради јакнење на независноста на судството и намалување на политичкото влијание во процесот на избор и разрешување на судиите преку зголемување на бројот на судии членови на ССРМ од 8 на 10. Институтот за човекови права се согласува со зголемувањето на бројот на судиите во Судскиот совет заради поголема професионална еснафска презентираност при изборот, разрешувањето и дисциплинска одговорност на судиите, меѓутоа смета дека и со ваквото решение не може да се постигне поголема независност доколку и понатаму постои политичко влијание врз нивната работа, особено имајќи го предвид фактот дека постојат критики и сомневања во самиот избор на членови на ССРМ и од редот на судиите. Она што треба дополнително да се направи е Судскиот совет да се депрофесионализира, односно судиите членови на ССРМ да ги задржат своите судиски функции, а останатите членови да продолжат да ги вршат своите професии. Потребно е точно да се дефинира што значи терминот „истакнат“ правник односно да се стави дополнителен услов кој што ќе се однесува на потребното искуство на овие кандидати и на нивниот квалитет што може да се мери. Не е јасно зошто претседателот на Врховниот суд на РМ е исклучен како член на ССРМ во ситуација кога веќе ги имаме Уставните промени според кои Претседателот на ВСРМ нема никаква улога во изборот, разрешувањето и изрекувањето на дисциплински мерки, а истиот е судија на ВСРМ како и останатите. Уште повеќе што тој согласно својата позиција има релевантни податоци за одредени кандидати, кои што можат да се презентираат и оценуваат во текот на горенаведените постапки.

Нацрт – амандман XXXIX

Со нацрт-амандманот XXXIX се предвидува воведување на институтот уставна жалба, со цел да се зајакне заштитата на човековите права и слободи дефинирани со Уставот, без притоа да се даде релевантно оразложение за овој институт имајќи предвид дека станува збор за иницијален акт пред Уставниот суд и околноста што досега постоеше можност да Уставниот суд постапува со акт кој се именува како барање за заштита на одредено човеково право. Предлагачот не дава одговор на прашањето зошто иницијалниот акт не би го носел називот тужба. Иако оваа реакција е од формално-правен карактер, сепак сериозноста на дејствието донесување на уставни амандмани претпоставува поголема ангажираност и во делот на предлогот кој што се бави со образложение и причини за предложените измени. Во прилог на ова секако дека потребно е да се презентираат и релевантни искуства од други држави како и релевантните причини и аргументи за ваквиот предлог. Со иницијативата се предлага воведување на надлежност на Уставниот суд да одлучува по уставна жалба, изјавена против поединечни акти или дејствија на државните органи, единиците на локалната самоуправа или носителите на јавни овластувања со кои се повредуваат основните слободи и права на човекот и граѓанинот, и тоа: еднаквоста на граѓанинот во слободите и правата независно од полот, расата, бојата на кожата, националното и социјалното потекло, политичкото и верското уверување, имотната и општествената положба, правото на живот, забраната за мачење, на нечовечко или поножувачко однесување, на казнување и на присилна работа,, правото на слобода на човекот, презумпција на невиност и фер судење, слободата на уверување, совеста, мислата и јавното изразување на мислата, слободата на говорот, јавниот настап, јавното информирање, слободното основање институции за јавно информирање, слобода и неповредливоста на писмата и на сите други облици на комуникација, сигурноста и тајноста на личните податоци, слободата на вероисповеста, слободата на здружување, правото на собирање и изразување јавен протест, почитувањето и заштитата на приватноста, на личниот и семејниот живот, на достоинството и угледот, како и правото на слободно движење, кога се исцрпени или не се предвидени други домашни редовни или вонредни правни лекови за нивна заштита. Нема аргумент зошто пристапот на предлагачите е селективен во изборот за заштита на слободите и правата и тоа не само кај граѓанските и политичките слободи и права туку и кај целосниот неопфат на економските, социјалните и културните права, кога сите овие права и слободи се загарантирани со Уставот на Република Македонија. Ако предлагачот имал намера да обезбеди заштита на правата и слободите предвидени во ЕКЧП и нејзините протоколи заради целосна примена на супсидијарниот принцип во процесот на заштитата на кој принцип Република Македонија се обврзала со ратификување на ЕКЧП и особено Протоколот 14, тогаш не постои ни аргумент зошто само дел од правата и слободите предвидени во погоренаведените меѓународни документи не се наброени и опфатени во воведување на проширената надлежност на Уставниот суд на Република Македонија. Имено, видно од предложениот Амандман XXXIX во кое е извршено наводно проширување на правата кои би можеле да се заштитат пред Уставниот суд, не постои дури ни усогласеност со текстот на Европската конвенција за човекови права (ЕКЧП), што доведува до поголема конфузност. Така на пример, правото на слобода кое е востановено со член 5 на ЕКЧП, во овој амандман е само расчленето и со тоа навидум изгледа дека се наброени повеќе права, а всушност се работи за повеќе аспекти на едно право кое е регулирано во ЕКЧП. Во таа смисла ќе напоменеме дека правото на слобода на движење кое што во амандманот е издвоено како посебно право, согласно ЕКЧП е инкорпорирано во правото на слобода од член 5. Иста е ситуацијата и со правото на фер судење кое е регулирано во член 6 од ЕКЧП. Предложениот амандман, исто така, само го расчленува ова право, но и самото расчленување не е направено целосно туку на одредени аспекти од ова право им е даден приоритет (како на пример на пресумцијата на невиност кое е третирано како посебно право). Се поставува прашањето што се случува со другите права кои што се наброени во член 6 од ЕКЧП и дали тие права ќе бидат предмет на постапување пред Уставниот суд на Република Македонија кога дел од тие права и стандарди за практикување на тие права се предвидени во процесните закони и нивната примена ја оценуваат редовните судови. Дали во дадената ситуација ќе постои двојно испитување на правилата за примена на овие права и ако е тоа така во образложението на предлогот не се дадени релевантни аргументи за ваквиот пристап. На пример Врховниот суд на Република Македонија одлучува за евентуална повреда на должината на судските постапки, а ова право е дел од правото на фер судење. Дали Уставниот суд ќе ја преиспитува одлуката на ВСРМ во овој дел? Дали Уставниот суд за сите други права по кои постапувал ВСРМ ценејќи ја нивната примена во конкретната ситуација ќе оди на преиспитување пред Уставниот суд? Овде е потребно да се напомене дека примената на супсидијарниот принцип не се однесува само за евентуалните постапки пред Уставниот суд. Слична е и ситуацијата кај слободата на изразување која што ги инкорпорира: слободата на мисла, јавно изразување на мислата, слобода на говор, јавен настап, јавно информирање и слободно основање на институции за јавно информирање. Не е јасно исто така зошто „дискриминацијата“ како термин е заменет со терминот „еднаквост“. Имајќи го предвид погоренаведеното ИЧП смета дека предложената измена за заштита на правата и слободите пред Уставниот суд на РМ треба да се однесува на сите права и слободи загарантирани со Уставот и меѓународните договори ратификувани согласно Уставот.

Со овој амандман се вели дека правото на уставна жалба би можело да се искористи „доколку се исцрпени или не се предвидени други домашни редовни или вонредни правни лекови за нивна заштита“. Ова создава дополнителна конфузност бидејќи се поставува прашањето ако Уставниот суд е последна (или нова) истанца пред да може да се поднесе апликација до Европскиот суд за човекови права (ЕСЧП). Се поставува прашање дали испитувањето на вонредните правни лекови може да биде услов за постапување пред Уставниот суд, што не е услов за поднесување на апликација пред ЕСЧП. Ова е особено важно во периодот кога сеуште не е утврдено од страна на ЕСЧП дали новопредложениот институт „уставна жалба“ е ефективен и ефикасен правен лек согласно стандардите прифатени во новата пракса. Одговор на ваквите дилеми не може да се најде во презентираното образложение на предлогот.

Во исто време со предложената иницијатива паралелно со воведувањето на инструментот уставна тужба се предлага и воведување надлежност на Уставниот суд да одлучува по жалба на одлуките на Судскиот совет за избор, разрешување или друга изречена дисциплинска санкција на судија или на претседател на суд. Квалитетот на ова решение е доведено во прашање од две причини. Првата е дека на овој начин на Уставниот суд му се дава надлежност од редовното судство, што е во спротивност со другите одредби од Уставот. Втората е дека во ваков случај би се соочиле со ситуација кога Уставниот суд постапувајќи по уставна жалба за фер судење ќе се затекне во ситуација да одлучува самиот за сопствените постапки каде одлучувал по жалби на одлуките на Судскиот совет за избор, разрешување или друга изречена дисциплинска санкција на судија или на претседател на суд. Во образожението за Уставните измени, предлагачот воопшто не дава образложение за овие состојби и не дава никакви аргументи во однос на тоа.

M.В