/ Прочитано:

2.731

МАРШАВЕЛСКИ: Без нов Закон за политичките партии Македонија не може успешно да се бори против политичката корупција

Д-р Александар Маршавелски е професор на Правниот факултет на Универзитетот во Загреб. Професорот Маршавелски, кој потекнува од Македонија, беше говорник и на стручната расправа за пристапот до правдата и реформите во судството.

 Професоре Маршавелски, какви се хрватските искуства во врска со донесувањето на прописите од кривичната сфера во смисла на транспарентноста на нивното донесување?

Со оглед на тоа што бев член на Комисијата за изработка на нов Казнен закон на Република Хрватска, кој стапи на сила во 2013 година, искуствата што ќе ги споделам со вас се однесуваат првенствено од работата во таа Комисија. Во методолошка смисла, изработката на нов Казнен закон и денес се смета за една од најтранспарентните законодавни реформи во Република Хрватска. Хрватска, исто како и Македонија, при изработката  на казненото законодавство се потпира на компаративните законски решенија од развиените европски земји. Меѓутоа, познато е дека т.н. правни трансплантати, кои имаат успешна примена во странските првани системи, можат да бидат сосема несоодветни и погрешни кога некритички ќе се пресадат во друга правна култура. Уште Монтескје препознал дека секој законски пропис е одлика на одредено подрачје, на климатските услови, на конкретните општествени прилики, на религиската структура на населението, на обичаите и на другите околности што го сочинуваат она што се нарекува „Дух на законот“.

Хрватска ја одликува припадноста на европскиот континентален систем со наследството на југословенската традиција. Ова, се разбира, се однесува и на Македонија. Постојат и разни други фактори кои мора да се земат предвид при подготовката на еден закон, со собирање на конкретни сознанија и податоци од стручни луѓе упатени во практичните проблеми на примената на законите во кривичната сфера. Тие податоци и сознанија обично се добиваат од реализирањето на емпириските научни методи, особено со криминолошко-квалитативни истражувања, кои во Хрватска беа толку нецелосни што речиси и не постоеја бидејќи за нив беа потребни финансиски ресурси кои во транзицијата ги немаше.

Меѓутоа, тоа не значи дека емпириските податоци не можеа да се соберат во текот на самата изработка на Казнениот закон на тој начин што во неговата изработка беа вклучени оние што треба да го применуваат.

Набрзо по основањето на Комисијата за изработка на Казнениот закон, Министерството за правосудство во 2009 година ги собра предлозите од различните министерства, од државните агенции, од обвинителствата, од судовите и од другите институции кои укажуваа на проблемите со кои се соочуваат низ практиката и поради кои всушност и се предложија измени на Казнениот закон.

По изработката на првите нацрт-верзии на поединечни глави од Казнениот закон, следуваше првата расправа во Комисијата на која, освен правни теоретичари, учествуваа и поединци од правосудството и полицијата задолжени за неговата примена (седум судии, двајца обвинители, еден адвокат и двајца претставници од Министерството за внатрешни работи). По оваа расправа, доработен е текст кој беше даден на јавна расправа во вид на состаноци одржани со претставници од различни институции, но и со претставници од невладиниот сектор.

Овие состаноци со владиниот и невладиниот сектор беа исклучително корисни затоа што на состаноците на Комисијата беа дадени различни и корисни статистички податоци за криминалитетот и за прваните празнини. Исто така, состаноците беа корисни затоа што можеше да се добијат и податоци од теренот, односно како се применува Законот, особено во контекст со неговата поврзаност со другите прописи.

Сепак, ваквите практични расправи немаше да ги дадат посакуваните резултати без искуствата од развиените земји. Па така, во расправите беа вклучени и неколку странски експерти од Австрија, Германија, Полска и САД, а Предлог-законот беше даден на увид и во Европската комисија.

Текстот на Нацрт-законот беше и јавно достапен на веб-страницата на Министерството за правосудство пред да биде испратен во собраниска процедура. Јавната достапност на Законот беше проследена и со повик до граѓаните да испратат свои коментари и сугестии за законскиот текст, што дотогаш не беше практика. Со тоа, овој закон беше првиот закон во Република Хрватска кој беше изработен преку целосна демократска и транспарентна јавна расправа.

Зошто се особено важни јавната расправа и мислењето на стручната јавност  за креирањето на еден закон и пропис?

Во донесувањето на Казнениот закон во Хрватска од одлучувачко значење беа јавната расправа и мислењето на стручната јавност за разлика од донесувањето на некои други прописи, како што беше Законот за кривичната постапка од 2008 година. Донесувањето на овој закон беше проследено со јавна расправа во Парламентот, се знаеше составот на Комисијата за изработка на овој закон, но тоа не беше доволно транспарентно.

Јавната и стручна расправа мораше да биде овозможена при изработката на Законот, а првиот човек на Комисијата за изработка на Законот одби да соработува бидејќи во дискусиите за изработката на тој закон не поднесуваше критика. Последицата од тоа беше што бројни одредби од овој закон беа прогласени за неуставни.

Вакви примери за недостиг од расправа за поединечни законски решенија може да се сретнат и во Македонија, како што беше на пример Законот за одредувањето на видот и одмерувањето на висината на казната кој неодамна беше прогласен како неуставен од страна на Уставниот суд.

Во Македонија има уште закони кои се донесени на ист начин и чиишто одредби се неуставни, како на пример членот 65-а од Кривичниот законик и одредбите од Законот за извршување на санкциите кои овозможуваат медицинско-фармаколошко лекување (хемиска кастрација) на осудените педофили без нивна согласност.

Значи, хрватските искуства покажуваат во прв ред дека транспарентноста е важен фактор, но се покажува и дека за успешна реформа треба и нешто повеќе од транспарентност. Донесувањето на прописите треба да се темели на т.н. „одговорна регулација“ – која е теоретски концепт смислен од австралискиот професор  Џон Брејтвејт.

За разлика од вообичаените еднострани и двострани регулаторни модели, одговорната регулација почива на тристран однос во донесувањето на прописите помеѓу претставниците на државните власти, поединците што се предмет на регулацијата и трети лица. Тие трети лица би можеле да бидат различни поединци, на пример, новинарите во областа на вербалните деликти, лекарите во областа на медицинските деликти, невладините организации и феминистички здруженија во областа од превенција на насилство врз жените, потоа еколошките здруженија во областа на заштитата на животната средина итн.

Клучот на успешната регулација е во донесувањето на прописите да се консултираат сите релевантни учесници и така во краток рок можат да се соберат релевантни емпириски податоци до кои инаку би можело да се дојде само со долготрајни и скапи научни истражувања кои во малите држави како Хрватска и Македонија се тешко исплатливи.

Тука клучна улога имаат и странските експерти што доаѓаат од развиените земји во кои таквите истражувања веќе се реализирани. Затоа, во малите земји во транзиција за одговорната регулација е важно да се воспостави т.н. меѓународно мрежно управување.

Мрежното управување обично се реализира со поддршка од развиените земји, на пример со САД, Холандија, Германија итн., или пак со поддршка на меѓународни и регионални организации ОН, ЕУ, ОБСЕ, кои се присутни и во Македонија.

Кои се современите тенденции во хрватското законодавство од аспект на прогресивноста на одредени законски решенија?

Меѓу прогресивните решенија во хрватското казнено законодавство, секако, треба да се спомене регулацијата на сексуалните деликти, меѓу кои основно казнено дело е сексуалниот однос без согласност. За таквите казниви дела се пропишува казнивост за секој неконсензуален сексуален однос, што значи, не мора да се докажува примената на сила или закана, кои пак сè уште се пропишуваат во многу казнени законодавства во развиените земји.

Понатамошната специфичност на хрватскиот Казнен закон е пропишување на потешка казна ако сексуалниот деликт е сторен спрема блиска личност, вклучително и на брачниот и вонбрачниот партнер.

Тоа значи дека сексуалниот однос без согласност и силувањето се со потешки казни ако се сторени спрема интимниот партнер отколку спрема личности што не се во близок однос со сторителот. Причината за тоа е пореди тоа што мажот што прави полов деликт спрема сопствена жена ја злоупотребува брачната доверба, која не постои меѓу луѓе што не се познаваат. Сепак, во практиката судовите поблаго ги третираат ваквите случаи, па изречените казни се приближно еднакви. Но тоа и се очекуваше. Целта на пропишувањето на построги казни не е нивна автоматска примена, туку превенција од таквите облици на напад на сексуалната слобода која спаѓа во доменот не семејното насилство.

Какво е вашето мислење за актуелните реформи во Република Македонија, кои се предностите и недостатоците?

Македонија тргна по добар пат и може да се каже дека започна нејзината „втора транзиција“. Стратегијата за реформи во правосудството е добро напишана, но недостасува стратегија за реформи и во другите области.

Планот 3-6-9 на Владата на РМ предвидува и реформи кои вклучуваат деполитизација на јавната администрација, прекинување на политичкиот притисок врз правосудниот систем и борба против организираниот криминал и корупција.

За примената на Планот 3-6-9 недостасува стратегија за деполитизација и отфрлање на политичките притисоци.

Познато е дека во изминатиот период голем дел од корупцијата и организираниот криминал се овозможуваше преку соучество на политички партии. За да се спречи тоа во иднина, како и за да биде соодветно казниво,  потребно е да се реформира казненото законодавство и во насока на ширењето на каталогот на казнени дела за кои можат да одговараат правни лица, вклучувајќи и политички партии.

Тоа веројатно брзо ќе се случи со оглед на фактот што Комисијата за реформа на казненото законодавство веќе почна со работа. Сепак, реформата на казненото законодавство и општо реформата на правосудството не е доволна. Македонија треба да има нов Закон за политички партии, преку кој ќе се осигури деполитизацијата и отфрлање на политичките притисоци предвиден во Планот  3-6-9.

Се покажа дека важечкото законодавство е неефикасно во осигурувањето на транспарентноста на политичките кампањи и избори, во превенцијата од политизација на јавната администрација и политичката корупција, како и во санкционирањето на политичките партии за незаконско финансирање.

Тој закон треба да биде интегрален во смисла на тоа да ги опфати сите аспекти на регулацијата на политичките партии, вклучувајќи го и нивното финансирање.

Со потполната регулација би се отстраниле постојните правни празнини што доведоа до пракса на заобиколување на законските прописи, како што е оправдувањето за незаконитото финансирање со симулирани банкарски кредити. Без нов Закон за политички партии Македонија нема да може да го спроведе Планот 3-6-9, ниту ќе може да се бори против политичката корупција.

М.В