Солунските браќа Кирил и Методиј имаат извонредно и единствено историско-културолошко и епохално просветителско значење за Европа, светот и Македонија, изразено преку нивната просветителска мисија како поттик на епохален цивилизациски просец.

„Филозофијата е разбирање на божјите и човечки работи“

 Темелот на тој културолошки процес е создавањето на првата словенска азбука – глаголицата. Првото словенско писмо (глаголицата) е оригинално дело на Константин Филозоф, кој ги користел искуството и придобивките на други народи преку принципите валидни за веќе постојните графички системи, употребувани многу векови пред појавата на словенското писмо.

Ова ново писмо, благодарение на исклучителниот лингвистички сенс на својот инвентор, верно ги предава словенските фонетски особености, а истовремено носи длабок печат на христијанските симболи, значаен белег на своето време, кога христијанската ликовна симболика дошла до полн израз на иконоборството.

Кирил своето образование го стекнал на престижната Магнаурска школа. Потоа и самиот тој предавал на истата школа, кадешто бил прочуен по својата ерудиција и научна логика пошто ќе биде наречен Филозоф. Неговиот брат Методиј имал високи политички должности во управата на Византија.

Ваквото нивно позиционирање во културната и политичката сфера на тогашната империја говори за огромната почит што ја уживале. Меѓутоа, во основа тоа сепак се должни на нивните мисионерски и просветителски акции. Пред да ја извршат епохалната мисија во Моравија кај кнезот Ростислав, имале мисии кај Сарацените и Хазарите. Затоа и пред да ја извршат мисијата во Моравија тие веќе имале искуство и можеле со успех да се изборат за целта на мисијата, којашто покрај христијанизација, описменување и просветлување имала и функција на теолошка апологија на словенскиот јазик и неговото користење во божјите служби.

Таквата борба против тогаш застапената теорија и практика на тријазичност немала само просветителска и теолошки коректна кауза, туку и политичко-културолошка, во смисла на декомпонирање на јазично-теолошкиот систем на тогашното германство свештенство и нивната намера да го апсолвираат словенскиот род во рестриктивен богослужбен приод, како основа и за национална асимилација. Кирил во своето дејствување искрено го истакнувал чистиот облик на неговата православна вера.

Иако свесен за политичките импликации на неговата мисија, тој решително се борел да ја одбрани верата од еретичките влијанија, погрешни учења, па и погрешни официјални црковни практики и тези. Кирил се смета за првиот филозоф во историјата на културата на Словените што ја дал првата дефиниција на филозофијата, која гласи: “Филозофијата е разбирање на божјите и човечки работи, до кој степен човекот може да му се доближи на бога и како со своите дела да добие лика и прилика на оној што го создал”.

Филозофските перцепции и сфаќања на Кирил говорат за филозоф чиј логос и теолошко резонирање се движат во насока на монотеситичката православна апологија. Во тој однос филозофкста промисла на Кирил е прникната во доменот на аполегитака што претставува теоцентричен модел на православната и византиската филозофија. Апологетските толкувања на евангелистичките записи во дискурс на самото човеково суштествување на земјта е нужно поврзана со институционализираниот облик на релацијата бог-човек-црква-држава. Засебните категориции меѓусебно не се исклучуваат туку се поврзани во состојбата на боженственото на земјата, кое мора да фигурира по правила и динамика на заштита на чистотата на православието.

Просветителство и право

Затоа и во согледбите на тогашната актуелна филозофија/теологија, апологетиката ја имала базичната нишка на мисловниот творечки систем. Постоела двојна потреба да се излага и да се равива христијанската мисла. Требало, како прво, внимателно да се проучи верата, да се пренесе на самиот себе и на другите, да се определи на јасен, точен и решителен начин, задача за која било задолжено христијанското богословие. Требало уште и да се брани верата, задача закоја била задолжена апологетиката. Тоа е она што на христијанството му дало, веднаш на почетокот, највисок степен на борбен израз и дури го условило, на сосема јасен начин, да го употребува разумот. А токму самото условување дозволува да се зборува за извесна христијанска вежба на разумот, вежба што му оворила на човечкиот разум, со посредство на верата, видици што самиот се уште не ги открил.

Кирил заедно со својот брат во своето дејствување и својата филозофија на животот ќе ја насочат, во земното дејствување, преку импозантната просветителска дејност како историски подвиг за словенскиот род и за европската цивилизација воопшто, а Методиј како прв словенски архиепископ водел тешки борби со германското свештенство. Неговата плодотворна дејност најдобро се согледува преку неговиот превод на Библијата, Номоканот како зборник на прописи на црковната организација и авторството на првиот правен акт „Закон за судење на луѓето” кој претежно содржи одредби од кривичното, приватното и процесното право.

Во основата на нивната дејност е потенцирањето на важноста на Моравската мисија која ќе има позитивни реперкусии во подоцнежниот период кога нивната борба и учителствување ќе доживеат огромен културолошки замав на територијата на Македонија и останатите словенски простори. Иницијацијата сепак е во клучната парадигма на моравската мисија – просветителство и апологизам на словенството и христијанството. Тоа ја условило и историската причина за иницирање на Моравската мисија. Затоа и при предавањето на должноста за Моравската мисија не било случајно обраќањето на византискиот император Михаил III кон свети Константин-Кирил: „Друг не може да го направи ова, освен тебе. Затоа, еве ти многу дарови и земи го брата ти, игуменот Методиј, па оди! Оти Вие сте Солуњани, а сите Солуњани чисто словенски зборуваат“.

Кодифицирање на книжевен црковнословенски јазик со основа на македонскиот словенски говор од околината на Солун

Византија и Моравија имале заеднички непријател во Франечкиот сојузник Бугарија, при што самата мисија и делото на светите словенски браќа во основата биле и посредно антигермански. Поради главните политички и воено-стратешки тенденции во платформата на Моравската мисија се афирмирале словенските духовни и културно-просветни акции. Се вовела богослужба на словенски јазик, разбирлив за месното население во Моравија, уште во Македонија се создала нова словенска азбука – глаголицата, ортографски структуирана нужно различна од грчката (зошто на црковен план Македонија се уште се сметала како дел од Римската диецеза, а и врз Моравија било наметнато апостолското намесничко влијание), се кодифицирал книжевен црковнословенски јазик, во чија основа лежел македонскиот словенски говор од околината на Солун, се отворил процес на словенско книжевно создавање, на словенска преводна креација од другите јазици, се создале училишта со бројни ученици и на крајот, се изградил словенски црковен организам, со словенски достоинственици и архиереи и со масовно словенско свештенство. Нивната мисија во Моравија имаше пред се политички-дипломатски и стратешко-воен византиски карактер и дури подоцна добива словенски и верско културен. Таа мисија беше резултат на византиско-моравскиот воен сојуз што беше насочен токму против тогаш склучениот франечко-бугарски сојуз што ја загрозуваше државната безбедност на Византија и на Моравија.

Најважната историска мисија на солунските браќа – Моравската мисија, своите културолошки рефлексии и реперкусии ќе ги изрази преку ликот и делата на кирилометодиевските ученици. Всушност, во тој континуитет на нивното дејствување е и суштинскиот валоритет на просветителската мисија. Инаку, како конкретен стратешки и политички чин Моравската мисија се јавила како неминовност и смислен политички потег за балансирање на византиските интереси во тој дел на Европа и заштита на империјата од внатрешно-социјална субверзија но и надворешно-политичка превенција. Дејноста на Кирил и Методиј во историјата на Византија мора да биде согледувана и оценувана сеопфатно, како во однос на светската историја, така и посебно, во односот спрема словенството. Значи, треба јасно да се истанкне дека појавата на Кирил и Методиј на светската политичка и културолошка сцена била – неминовност. После големиот преврат кој го изршил Карло Велики, проследено со одземањето на круната на римските императори, на Византија не и преостанало ништо друго освен да возврати со оружје кое во црковно-политичката сфера се користело на запад, или пак дефинитивно да се повлече пред надоаѓањето на Западната империја, препуштајќи и слободно поле за дејствување во Европа. Со продирањето на Германците на Исток и ширењето на црковното влијание помеѓу Словените се исфрлило во прв план прашањето за вклучување во византиската или западно-латинската култура. За време на патријархот Фотиј Византија настојувала да ја прошири својата сфера на влијание во Европа и со тоа започнала нов светски период на својата историја.

Охридски книжевен центар

Сржта на просветителската мисија на Кирил и Методиј е во солидната основа што ја развиле за просветителски континуитет, односно спремањето на ученици кои достојно ќе и оговорат на историската задача. Тоа говори колку мисијата на браќата им била значајна во словенско-цивилизациска свест, лишена од побудите на политичките мотиви и ангажманот на државните интереси. А пак тоа, исто така се докажува преку продолжувачите на нивната поука и знаење, големите словенски просветителски дејци – Свети Климент и Свети Наум. Враќањето на Св. Климент и Св. Наум во Македонија во 886 година претставувало назначување на нов главен полигон за ширење на словенската цивилизациска свест, на територија со веќе изграден традиционален однос во таа насока. Се смета дека Св. Климент ги следел своите учители скоро во сите нивни претходни мисии па дури дека бил заедно со нив во словенското кнежество на Св. Методиј и дека потекнува од тој крај на Македонија. Дејноста на овие двајца истакнати кирилометодиеви ученици означувала враќање на реализцијата на идејата за ширење на словенската цивилизациска свест назад кон нејзините извори – Македонија. Треба да се има превид дека Кирило-Методиевските ученици најнапред својата духовна-просветна дејност ја издигнале во рамките на Моравско-панонската Методиева архиепископија. Свети Климент Охридски по враќањето во тогашната бугарска држава, на теренот на Македонија, настојувал да ја истакне својата доследна приврзаност кон веќе традиционалната кирилометодиевска дејност на планот на словенското просветителство и богослужба, но и кон црковно-политичката и просветителската ориентација на тогаш веќе расформираната Методиева архиепископија.Истовремено во Охрид, во рамките на Охридската книжевна школа, Климент помогнат од собратот Наум, создал своевидни христијански, но и цивилизациски признаци што се потпирале на традиционалните милениумски духовни и културни одлики на овој терен во минатото. Нивната активност се третира како своевидна христијанска, но и цивилизациска ренесанса на духовни појави што во Охрид веќе имале свои препознатливости, со нови импулси во верата и во културата.

Охридскиот духовен и книжевен центар се одликува со особеностите и критериумите воспоставени од Свети Климент и Свети Наум Охридски, како еден континуитет на кирилометодивското учење и дејност. Охридскиот духовен центар, изразен преку извонредсните образовните и книжевни карактериски на Охридската школа добил импресивна физиномија, нераскинливо и суштински поврзана со дејноста на Свети Климент и Свети Наум. Главни точки на кои се потпирала духовната и просветителска архитектура на Охрискиот книжевен центар се: Црквата и христијанизацијата на словенското население, доследната призврзаност кон Кирило-Методиевското наслество, преку задржувањето на глаголицата во употреба во продолжение на скоро два века, спротивно на соборската одлука од 893 за нејзина замена, подоследната приврзаност кон кирилометодиевскиот превод на Светото Писмо и преводната и оригиналната книжевна дејност на Св. Климент и Св.Наум Охридски, како најголем дострел на класичната црковнословенска литетарура. Охридскиот книжевен центар по својот идентитет на духовен извор со посебни карактеристики и диферернцијално етаблиран повеќе од било кој словенски духовен центар, претставува темел на кирилометодиевистиката.

Всушност, културолошките рефлексии на кирилометодиевските мисии живееле во Охридскиот центар, односно него го карактеризирале две значајни одлики: глаголската традиција и перманентното одржување на изворната Кирилометодиевска просветителска активност, кои ја дефинираат неговата појава во раниот период, преку утврдувањето на словенската литургија и словенскиот литературен јазик. Тоа се фактори кои придонеле за вклучување на Словените во тековите на цивилизираниот свет. Практиката на Охридската книжевна школа говори за верно придржување до кирилометодиевскиот превод на богослужбените и библиски книги, па во текстовите што произлегуваат од неа се забележува поголема архаичност и во јазикот и во одликите на текстот.

Истовремено, во Преславската школа се забележува ревизија која се согледува во спорадична или последователна замена на некои зборови во тој превод, како и извесни интервенции во редакциски поглед, сообразени наново со грчкиот текст и предавани буквално спрема него. Во Охридскиот центар ваквата постапка е оценета како расипување на кирилометодиевскиот превод, кој се одликува со послободен однос кон грчкиот текст, сообразно со својствата на словенскиот јазик. Кон 12 век, кирилицата се јавува и кај нас како азбука на нормална употреба. Ова заменување на глаголицата не оди со напуштање на архаичните особености не кирило-методиевскиот јазик, запазени во македонските текстови во 12 век, како што се Добромировото евангелие и Охридскиот апостол, како и во поновите текстови, каде во основата се чува јазичното наследство на Охридската школа.

Колку е извонредно важна и суштинска мисијата на светите браќа говори фактот што денес тие се патрони на Европа, признание дадено од Ватикан со цел да се потенцира нивното значење за единството на европските народи, чие културолошко мото е – единствени во различноста, а впрочем и во таквиот космоплитизам е есенцијата на заложбите на Кирил и Методиј, чие битие за навек се вкорени во културната историја на Европа.

Светлата трага на светите браќа е културолошка вредност на словенската цивилизација, нејзините контрибуции во културно-образовната иднина и промовирањето на изворот на европската и светска историја. Нивниот космополитски код и национален идентитет е препознаен во ликот на Македонија и македонскиот народ како суштествување на сите културни атрибути во својот историско-културолошки корен и со единствената инспирација на својот прилог во историјата на цивилизациите и човештвото воопшто.

М.В / veljanoskim@akademik.mk

24 мај, 2014